Tektonika płyt litosfery

BETA

Ten układ i zadania są w wersji testowej. Wkrótce pełny kurs będzie zawierał je w dopracowanej formie.

Geografia – Tektonika płyt litosfery

Tektonika płyt litosfery

Granice płyt, subdukcja i ryfty, transformy, plumy gorąca, dowody i skutki

📹 Lekcja wideo

Otwórz notatki (PDF)

📜 Notatki – Tektonika płyt litosfery

1) Koncepcja płyt litosfery 🌍

  • • Litosfera jest podzielona na kilkanaście płyt (oceaniczne/ kontynentalne), które pływają po plastycznej astenosferze.
  • • Ruch płyt napędzają: konwekcja w płaszczu, slab pull (ciągnięcie przez zanurzającą się płytę) i ridge push (spływ grawitacyjny od grzbietów).
  • • Skutki: trzęsienia ziemi, wulkanizm, ryfty i grzbiety, rowy oceaniczne, łańcuchy orogeniczne.

2) Granice rozbieżne (dywergentne) ↔️

  • Ryfty kontynentalne: płyta rozciąga się i zapada (np. Ryft Wschodnioafrykański).
  • Grzbiety śródoceaniczne: tworzenie nowej litosfery, seafloor spreading (np. Grzbiet Śródatlantycki).
  • • Zjawiska: wulkanizm bazaltowy, płytkie trzęsienia, doliny ryftowe.

3) Granice zbieżne (konwergentne) ➡️⬅️

  • Ocean–kontynent: subdukcja płyty oceanicznej pod kontynentalną → łuk wulkaniczny na lądzie (np. Andy), rów oceaniczny.
  • Ocean–ocean: subdukcja jednej płyty oceanicznej → łuk wysp wulkanicznych (np. Japonia), rów oceaniczny.
  • Kontynent–kontynent: kolizja → wypiętrzenie gór fałdowych/ fałdowo-nasuwczych (np. Himalaje), brak klasycznej subdukcji.
  • • Zjawiska: silne trzęsienia (także głębokie), strefa Wadatiego–Benioffa, plutonizm i metamorfizm.

4) Granice transformujące ↕️

  • • Płyty przesuwają się równolegle w przeciwnych kierunkach (np. uskok San Andreas).
  • • Dominują płytkie, bardzo gwałtowne trzęsienia; wulkanizm zwykle ubogi.

5) Plumy gorąca i hotspoty 🔥

  • Hotspot – stacjonarny względem płyt pióropusz gorącego materiału (pluma) z głębi płaszcza.
  • • Tworzy łańcuch wulkanów przesuwający się wraz z płytą (np. Hawaje – wulkanizm wewnątrzpłytowy).
  • • Kierunek łańcucha → wektor ruchu płyty; wiek wysp rośnie od aktywnego wulkanu.

6) Dowody dryfu i spreadingu ✅

  • • Zgodność linii brzegowych (Ameryka Płd.–Afryka), skamieniałości i litologia (Wegener).
  • Anomalie magnetyczne – symetryczne pasy po obu stronach grzbietów.
  • Wiek dna oceanicznego – najmłodszy przy grzbietach, najstarszy daleko od nich.
  • GPS – bezpośredni pomiar prędkości (zwykle 2–10 cm/rok).

7) Skutki tektoniki płyt 🌋🌊

  • • Rozmieszczenie trzęsień i wulkanów koncentruje się wzdłuż granic płyt (np. pacyficzny pierścień ognia).
  • • Tsunami – najczęściej po silnych trzęsieniach w strefach subdukcji.
  • • Orogeneza – powstawanie gór w kolizjach kontynentalnych.

8) Najczęstsze pułapki maturalne 🎯

  • • Mylenie dywergencji (ryft, bazalty) z konwergencją (rowy, łuki wulkaniczne, głębokie wstrząsy).
  • • Zakładanie intensywnego wulkanizmu na transformach – zwykle błędne.
  • • Nierozpoznanie hotspotu (Hawaje) jako zjawiska wewnątrzpłytowego, a nie granicznego.